RESİMDE ANLAM SORUNU
Bedri KARAYAĞMURLAR
Her resmin bir anlamı olduğunu herkes benimser. İlk bakışta hiçbir anlamı yok gibi gözüken Malleviç’in ‘’Siyah Karesi’’ bile içe ve dışa ait ne varsa dışlıyormuş gibi görünmesine karşın anlamlı bir bütündür. Öyleyse resimden anlamak , resimde anlamın ne olduğunu anlamakla da ilgilidir biraz da.
Resimlerin anlamlandırılmasında sıkça düşülen yanılgı konuyla anlamın karıştırılmasında ortaya çıkar. Sanatta tarihinde bilindiği gibi , konusu aynı olan yüzlerce resim vardır. Eğer konu anlam olsaydı, değişik sanatçıların değişik dönemlerde yaptıkları yapıtların hepsinin bizde aynı etkiyi ya da aynı duyumu oluşturmaları gerekirdi. Bu da olsa olsa sanatı tatsız bir tekrara dönüştürürdü. Tarihsel süreç içinde konular değiştiği gibi , o konulara yüklenen anlamlar da değişir. bir yapıtta anlamı etkileyen dört etkenden söz edebiliriz. 1- Toplum, 2- Sanatçı, 3- Yapıt, 4- İzleyicidir.
Bir yapıtın anlamlandırılmasında gördüğümüz bu değişik yapılar, sanatın tarihsel ve toplumsal nitelikleri ve yaratılmasındaki bireysellik dikkate alındığında , bir çok anlamlılıkla karşı karşıya kaldığımızı düşünebiliriz.
Sanat yapıtlarının anlamının değişik dönemlere, kültürlere ve bireylere göre değişeceğini söylediğimizde , yapıtın anlamının durmadan değişeceğini ileri sürdüğümüz sanılmamalı . Çünkü her yapıt sanatçının yarattığı biçimlerle ve bu biçimlerin taşıdığı tekil,bunların karşılıklı ilişkileriyle oluşan tümel bir anlam taşıyan anlamlı yaratılardır.Bu niteliğiyle her sanat yapıtı ancak kendi biçimiyle örtüşen bir anlam aralığına sahiptir.Her yapıt sanatçının yaratıları içinde ve yaratıldığı dönemde tek olan özgün bir bütündür. Öyleyse resimlerin anlamlandırılmasında anlamın biçim, konu, içerik, öz, kavramlarıyla ilişkisinin bilinmesi gerekmektedir.
‘’Her yapıt kendisini başkaları için önemli ve anlaşılır kılan bir takım nesnel öğelerle , yani bir takım bilgilerle ve görüşlerle doludur. Buna göre her yapıt, içinde piştiği ortamın bir yansıtıcısı, hatta bir açıklayıcısıdır, böyle olmakla toplumsal-tarihsel bir değer ortaya koyar.Bir yapıtın öznel özellikleri bir çağın ya da bir ortamın bir takım nesnel özelliklerini kendilerinde barındırırlar.’’1
Konu anlamın oluşmasında sanatçının seçimi açısından önem taşır. Her yapıtın yaratılma , yapılma gerekçesi vardır. Bu sanatçının yaratma isteğiyle açıklayabileceğimiz bir şeydir ama, o konunun neden seçildiği , hangi etkenlerin yaratı sürecini etkilediği de oldukça önemlidir. Bu açıdan bakıldığında konu sanatçının yaratma bahanesidir. Konu bazı yapıtlarda özle ve içerikle bütünleşerek çok önemli duruma gelebilir.
‘’Konu ancak sanatçının tutumuyla öz aşamasına yükselebilir, çünkü öz yalnız neyin sunulduğu değil, nasıl sunulduğu, nasıl bir ortamda, ne derecede toplumsal ve bireysel bir duyarlılıkla sunulduğu demektir.’’2
Örneğin Van Gogh’un bütün resimlerinde , konu ne olursa olsun, hırçın patlamaya hazır bir öz görürüz. Bu sanatçının dünyayla beni arasındaki ilişkisinin dışa vurumudur.Bu nedenle onun manzaraları manzara resmi yapan diğer sanatçılardan konu birliğine karşın belirgin biçimde ayrılır. Çünkü Fischer’in de vurguladığı gibi neyin anlatıldığı değil , nasıl anlatıldığıdır önemli olan.Salt bu nedenle, yapıtın konusu anlamı oluşturmaz.
Anlam sanatçının biçimlerinin içine sinen, o biçimlerin gizli ya da açık kod değerleriyle ilişkilidir. Her toplumun her dönemin biçimlerin anlamlandırılmasına ilişkin yargıları vardır. Bu bilinen anlamlar yapıt içinde doğal anlam düzeyinde, tarihsel ve toplumsal nitelikleriyle algılanabilir. Burada bizi ilgilendiren ,sanatçının bu biçimlere yüklediği anlamın niteliği ile ilgidir.Çünkü biçim yaratma , salt biçim oluşturmak değil aynı zamanda bu biçimleri yeni anlamlar kazanacak biçimde yeniden yaratmaktır. Eğretilemeler oluşturmaktır.Bizi sanatsal yaratma açısından ilgilendiren biçimin taşıdığı anlamdan çok , biçimin öznelliği ve özgünlüğüdür.
‘’Gerçi eserde tek tek anlamlar gösterseldir fakat eserin tüm anlamı, bütünün anlamıdır ve bütünden ayrı olarak dile getirilemez. Göstersel olan önermeler eserin bağlamı içinde göstersel olmaktan çıkar ve yansımalı (reflexive) hale gelirler, çünkü bağlam bunları büker, değiştirir, nitelendirir (qualify). Şöyle de söyleyebiliriz:sanat eseri öyle bir yapıdır ki, bunu meydana getiren lengüistik malzemenin kendi iç ilintileri, eserin başka şekilde dile getirilemeyecek bir anlam kazanmasını sağlar.Eserin içindeki atomik mahiyetteki göstersel anlamlar, eserin bağlamı içinde karşılıklı etkiler ve ilintilerle öylesine yoğrulur ki artık eserin anlamı atomik anlamların toplamına eşit olmaktan çıkar. Bütünün kendine özgü anlamı ancak eserin karmaşık yapısı ile dile gelebilir.’’3
Sanat biçim yaratmaktır. Yaratılan biçimler sanatçının yaşadığı tarihsel döneme, toplumsal yapıya ve sanatçının bunların içinde biçimlenen kişiliği ile ilgili değerler taşır. Yapıtın içeriği daha çok toplumsal açıdan insani olanlarla ilgilidir. Manzara resmiyle örneklediğimiz, öz ve anlam ayrılığını yine içerik , konu ayrılığında da görürüz. Aynı konuda değişik dönemlerde yapılan resimlerde içerik farklılığı, resmin yapıldığı dönemdeki toplumsal yargılarla sanatçının kurduğu ilişkidir içerik. Bu resmin içindeki göstergelerin içerdikleri insanileşmiş olan görüngülerin bütünüdür. İçerik yapıtın yaratıldığı dönem ve sonrasında ortaya çıkan yargılardan biri ya da bir kaçıdır. Oysa anlam, daha önce sözünü ettiğimiz dört ayrı kategoride değişim gösteren yapıtın biçimi ile içeriği ile ilintili özel nitelikleri bulunan bu nedenle de ortaya çıkarılması çaba gerektiren, resimdeki biçimlerin çağrışımlarıyla oluşan düşünce ve imgelerin tümüdür.Bu nedenle bir resmin temelde üç anlamı olduğunu bu anlamların , anlamlandırma eyleminin yapıldığı toplumsal yapı ile ilintili olduğunu ileri sürebiliriz. Bu anlamlar her zaman örtüşmeyebilir. Sanatın biçim yanındaki çekicilik kadar anlamlandırma sürecindeki yansımalar da bizi daha insan kılan sanata özgü çekiciliği oluşturur.
Sanat yapıtını değişik açılardan ele alan yaklaşımlar, anlam konusuna da kendilerince yer verirler.
Burada özellikle Gombrich’i ele aldık ,
‘’Gombrich’e göre anlam olgusu , kolay kavranamaz, değişik nitelikler barındıran hayli karmaşık bir yapı sunar.Bu durumda bir sanat yapıtının anlamı konusunda ne söylenebilir? (...) Ona göre hemen her yapıt için , belli anlam katmanları söz konusudur.Bunları ilki betimsel anlamdır (representational meaning). Bu aşamada yorum çok genel bir değerlendirmenin ötesine taşınamaz. Bu anlamı daha sonra bir başka düzeyde sorgulamaya başlarız.Bu aşamada, ilk baştaki genel yargılardan kurtulmak için , yapıtın kaynaklandığı yazılı bir metin ya da başvuru noktası bulmak gerekecektir.Ne var ki , sorun bununla da bitmez.Çünkü bir kaynak ya da başvuru noktası, sayısız yollarla, çeşitli biçimlerle dile gelebilir.Kaldı ki, bir metnin görselleştirilmesinin tek yolunun elimizdeki yapıt olmayabileceğini de kabul etmek gerekir.Üçüncü aşama ise eldeki yapıt için simgesel başvuru noktalarının belirlendiği yorumlama katmanıdır. Bu aşamada bütün sezdirme ve anıştırmaları(implicatios and allusions) dikkate alarak yapıtın bağlı olduğu anlamsal dizgeyi çözümleriz.Hepsinin ötesinde , yapıtın gerçekleştirildiği dönemin toplumsal ve tarihsel koşulları, daha sonra araştırmacı için (olası) değişik anlam boyutlarının saptanmasında göz önüne alınması gereken olgulardır.Giderek bir sanat yapıtı için özellikle belli dönemlerde ( savaş ve baskı yılları gibi) code (düzgü) da oluşturulmuş olabilir. Çözümleme aşamasında kimi zaman bunların da dikkate alınması gerekebilir.’’4
Yapıtın anlamlandırılması ve yorumlanması, yapıtın içinde bulunan kodların, değişik etkenlerle oluşturdukları çağrışımları ve bunların ilişkilerinden çıkacak bütünsel düşünce ve imgeleri yakalamak sabırlı ve özel bir çabayı gerektirdiği açıkça ortada . Sanat yapıtını anlamak, ondan haz duymakla başlayan özel bir çabadır.
1-Afşar Timuçin , Estetik, Süreç Yay. 1987 İstanbul, s.29
2-Ernest Fischer Sanatın Gerekliliği , Çev:Cevat Çapan, Konuk Yay. İstanbul 1974, s.185
3- Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Cem Yay. İstanbul 1978 s. 203
4- Uşun Tükel, ‘’E.H. Gombrich: Yaşamı ve Yapıtı’’ (E.H. Gombrich, Resimde Anlam Sorunu, Haz : Uşun Tükel ) ,Kabalcı Yayınevi,1995 İstanbul, s.29
